Historijat islama u Zenici

Ovaj prilog poklon je u čast nastupajućeg ramazan, svima koji žele proširiti svoje spoznaje o višestoljetnom prisustvu islama na prostoru Zenice.

SPOMENICI MATERIJALNE KULTURE

I – MEZARJA

1. MUSALLA – Najstarije i najveće zeničko greblje. Oformljeno je nakon dolaska       dolaska Osmanlija. Danas je konzervirano.
2. JALIJA – Prema epigrafičaru Mehmedu Mujezinoviću najstariji nišani na ovom mezarju stari su više od 400 godina. Konzervirano.
3. BRIST – Mezarje utemeljeno početkom 19. stoljeća. Konzervirano.
4. TRGOVIŠĆE – Relativno mlađe mezarje. Ukopavanje umrlih u ovom mezarju počelo je nakon dolaska Austro-Ugarske (poslije 1878. godine). Konzervirano.
5. MEZARJA UZ GRADSKE DŽAMIJE – Riječ je o manjim grebljima uz džamije. Nešto veće je jedino greblje na Jaliji. Unazad stotinu godina sva greblja su konzrevirana.

II – NIŠANI – NADGROBNI SPOMENICI

Najljepši primjeri nišana – muslimanskih nadgrobnih spomenika potiču iz osmanskog perioda i nalaze se u haremima Čaršijske džamije i na Musalli (lijevo od od ušća Babine rijeke u Bosnu).

SPOMENICI DUHOVNE KULTURE

  I – DŽAMIJE

2. MUSALLA – Džamija na otvorenom – Prva džamija u Zenici. Njen mihrab i  mimber sačuvani su u cijelosti i konzervirani. To je svojevrstan spomenik koji govori o počecima islama na području Zenice.
3. VRANDUČKA DŽAMIJA – Po jednoj verziji, sagrađena je po naredbi sultama Mehmeda II Fatiha, osvajača Bosne. Po drugoj, nekada je tu bila mjesna crkva koja je pretvorena u džamiju. Posljednji put temeljito je rekonstruisana osamdesetih godina 20. stoljeća.

3. JANJIĆKA – DŽAMIJA BOBOVAČKOG DIZDARA – Pretpostavlja se da je podignuta pred kraj 16. stoljeća. Bila je sagrađena od kamena i imala je drvenu munaru. Izgorjela je pri prodoru Eugena Savojskog (1697. god.), ali je ubrzo obnovljena. Osamdesetih godina 20. stoljeća sagrađena je nova džamija, nedaleko od stare, a stara je ubrzo porušena.
4. SULTAN-AHMEDOVA – ČARŠIJSKA DŽAMIJA – Najstariji pisani trag o ovoj džamiji je (prema Mehmedu Mujezinoviću) je zapis na turskom jeziku na kamenoj ploči u podnožju munare Sejmenske džamije. Tu je zabilježeno da je Čaršijska džamija obnovljena 1506. godine. Džamija je stradala 1697. godine u toku piromanskog pohoda Eugena Savojskog na Bosnu. Sultan-Ahmed III podiže 1703. godine novu džamiju, koja po njemu i dobiva ime. No, ta džamija stradala je u velikoj poplavi, pa je obnovljena 1872. godine, o čemu govori i tarih – hronogram iznad ulaznih vrata.
5. SEJMENSKA DŽAMIJA – Sagrađena je krajem 15. stoljća, prije 1506. godine. Zidovi su joj od masivne kamene građe i široki su 218 cm. Ima izuzetno lijepu kamenu munaru, najljepšu ove vrste u srednjoj Bosni. Podignuta je za potrebe osmanlijskog odreda sejmen. Sa sve četiri strane okružena je haremom.

6. POTOČKA – OSMAN ČELEBIJINA DŽAMIJA – Prvobitno je to bila drvena džamija od hrastove građe. Godina njene gradnje nije poznata. Na mjesto prvobitne džamije, koja je srušena, Osman Čelebi je sagradio džamiju od kamena i ćerpića, s drvenom munarom. Bilo je to prije 1675. godine. Zbog dotrajalosti ta džamija je srušena i na njenom mjestu je 2006. godine podignuta nova džamija, s istim arhitektonskim odlikama. Ukrašena je mermernim portalom s tarihom.
7. KOČEVSKA DŽAMIJA – Prema dokumentaciji Zeničkog vakufskog povjerenstva, zvaničan naziv ove džamije bio je Sulejmanija i ime je dobila po sultanu Sulejmanu. Pretpostavlja se da je građena sredinom 16. stoljeća. Prvobitno je imala drvenu munaru. Munara od cigle izidana je 1928. godine. U zidovima džamije nalazile su se perforacije iza kojih su stajali glineni ćupovi, postavljeni tu radi poboljšanja akustičnosti. Srušena je zbog dotrajalosti. Na njenom mjestu je krajem prošlog stoljeća izgrađena nova, prva potpukolna džamija u gradu Zenici. Uz džamiju je podignuta i munara sa dva šerefeta.
8. JALIJSKA DŽAMIJA – Tipična mahalska džamija s drvenom munarom o čijoj gradnji nema sačuvanih podataka. U njenom haremu pronađeni su nišani stariji od 450 godinao. Temeljito je rekonstruisana, u skladu sa svojom izvornom formom, 1998. godine. Iznad ulaza u džamiju, s obje strane, reljefno je isklesana riuječ HU, što upućuje na to da je džamija nekada služila i kao tekija.
9. ENSAR DŽAMIJA – Smještena je u naselju Staro Radakovo, danas  poznatom kao naselje Babina Rijeka. Džamija je izgrađena 1994. godine. Danas je to najveća i najljepša džamija građena u duhu novog vremena.

II – MEKTEBI

1. KOČEVSKI MEKTEB – Sagrađen je u vrijeme Osmanlija. Nalazio se na mjestu današnje robne kuće Zeničanka. U njegovom prizemlju nalazila se        bosanska kafana, a dvije mektebske učionice nalazile su u istoj kući, na       spratu. Mekteb je srušen 1952. godine.
2. ČARŠIJSKI MEKTEB – Izgrađen je kao relativno savremena jednospratna zgrada 1908. godine. Tokom svog postojanja ova zgrada imala je različitu namjenu. Tu su se godinama nalazile i prostorije Islamske zajednice i PD Rahmet. Ova zgrada srušena je 2006. godine.
3. SEJMENSKI MEKTEB – Najmlađi i najkvalitetnije građeni mektebski objekat u Zenici. Bio je sagrađen u blizini istoimene džamije, nedaleko od osnovne škole. Otvoren je 1939. godine, svojoj svrsi služio je do 1946. a srušen je 1961. godine.

III – MEDRESE:

1. SULTAN-AHMEDOVA MEDRESA – Sagrađena je 1720. godine. Nova školska zgrada sagrađena je 1927. godine. Nastavni program tada je reformisan, s mogućnošću upisa ženske djece u Medresu kao petorazrdenu srednju školu. Medresa je imala i svoj internat. Svi upravitelji  Sultan-Ahmedove  medrese,  od  njena osnutka  do  zatvaranja (1946. god.), što je jedinstven slučaj u svijetu, bili su iz jedne kuće –  iz zeničke porodice Serdarević.
2. MEDRESA U SELU POJSKE – Djelovala je u selu Pojske, petnaestak kilometara od Zenice, uzvodno uz rijeku Kočevu. Počela je raditi 1934. godine. Njen osnivač, muderris i upravitelj bio je Derviš-ef. Spahić. Na čelu Medrese ostao je sve do njenog nasilnog zatvaranja 1947. god. Bila je to muška medresa u koju su se mogli upisati i dječaci bez završene osnovne škole, tako da je to bila gotovo jedina prilika za školovanje siromašne seoske djece.